ψευδείς ειδήσεις σε καιρό κρίσης

Είναι σπουδαίο να ξέρουν οι πολίτες πώς ΔΕΝ συμβαίνουν τα γεγονότα.
Σχόλια με αφορμή το δοκίμιο του Μαρκ Μπλοχ για τις φήμες
που κυκλοφορούσαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Αντώνης Λιάκος



Μεταφράστηκε και δημοσιεύτηκε πρόσφατα ένα μικρό δοκίμιο του Μαρκ Μπλοχ, με τίτλο Ψευδείς ειδήσεις σε καιρό πολέμου (μτφρ. Άννυ Σπυράτου, Πρόλογος Olivier Lévy-Dumoulin, Επέκεινα, Τρίκαλα). Το δοκίμιο αυτό γράφτηκε αμέσως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και την αποστράτευση του Μπλοχ, ο οποίος έμελλε να τουφεκιστεί από τους Γερμανούς στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Το δοκίμιο απέκτησε με τον χρόνο αυξανόμενη σημασία και έγινε ένα από τα πρόδρομα κείμενα της ιστορίας των νοοτροπιών, η οποία έμελλε να αλλάξει την ίδια την ιστοριογραφία. Ο Μπλοχ λοιπόν έκανε ως αντικείμενο μελέτης του όχι τα σκληρά γεγονότα, όπως προκύπτουν από τα αρχεία, άλλωστε ακόμη απόρρητα στην εποχή του ως προς τον πόλεμο, αλλά τις φήμες, αυτές που κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα στα χαρακώματα, αλλά και στα μετόπισθεν, περνούσαν ακόμη και στις εφημερίδες ή στους λόγους των πολιτικών και προκαλούσαν φόβο, ακόμη και πανικό, αναμόχλευαν την καχυποψία και την εχθρότητα σε συγκεκριμένες κατηγορίες πληθυσμού, δαιμονοποιούσαν πρόσωπα ή ομάδες κ.ο.κ. Γεγονότα και αυτά εξίσου χειροπιαστά με εκείνα που έχουν υλική υπόσταση, δεν περιορίζονται μόνο στον πόλεμο. Γνωστή άλλωστε η φράση στους χρηματιστές «αγόρασε στη φήμη και πούλα στην είδηση».

Τα συμπεράσματα του Μπλοχ για τις ψευδείς ειδήσεις έχουν ενδιαφέρον. «Η ψευδής είδηση προέρχεται πάντοτε από συλλογικές αναπαραστάσεις που προηγούνται της γένεσής της». Το αρχικό συμβάν που δίνει έναυσμα στη φήμη μπορεί να είναι τυχαίο, ασήμαντο. Κάτω όμως από συγκεκριμένες αιτίες και μεταπλάσεις μπορεί να πυροδοτήσει τη φαντασία. Ιδιαίτερα αν η φαντασία βρίσκεται σε αναβρασμό, τα άτομα σε ανασφάλεια και σε καταστάσεις σύγχυσης ως προς την κατανόηση της πορείας των πραγμάτων μέσα στην οποία βρίσκονται μπλεγμένα. Ο ρόλος της λογοκρισίας που θέτει εμπόδια στην πληροφόρηση υπονομεύει την αξιοπιστία της ίδιας της πληροφόρησης και ανοίγει δρόμους παραπληροφόρησης. Επίσης η κόπωση, ψυχική και σωματική, υπονομεύει την κρίση και κάνει τους ανθρώπους ευκολόπιστους ακόμη και σε παράλογες ειδήσεις. Ο Μπλοχ επιχειρεί να ανιχνεύσει τα μονοπάτια της φήμης. Οι ψευδείς ειδήσεις κυκλοφορούν μέσα από τα χαρακώματα, έρχονται στα στρατιωτικά μαγειρεία που είχαν κομβικό ρόλο στη διασπορά των ψευδών ειδήσεων, όπως και οι αγορές των πόλεων και των χωριών. Δηλαδή χώροι ανομοιογενών συναντήσεων, του «μέσα» με το «έξω». Το κράτος προσπαθεί να ελέγξει με νόμους κατά της διασποράς ψευδών ειδήσεων, και όσο προσπαθεί τόσο τις επιτείνει και τις κάνει περισσότερο αξιόπιστες γιατί αυξάνει την καχυποψία που προκαλεί η λογοκρισία. Ο πόλεμος, γράφει ο Μπλοχ, ήταν ένα τεράστιο πείραμα κοινωνικής ψυχολογίας. Κλείνει το βιβλίο του με την ευχή, η εμπειρία αυτή να αποδεικνυόταν μοναδική.

Καθώς είχα αποσώσει το βιβλίο, σκεφτόμουν πως αυτό το μικρό δοκίμιο δεν αφορά μόνο τον πόλεμο, αλλά και άλλες κρίσιμες καταστάσεις στις οποίες συναντιούνται μερικά ή όλα τα ψυχολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά που περιγράφει ο Μπλοχ, και προπαντός τη σημερινή κρίση. Δεν αφορά επίσης μεμονωμένες ειδήσεις. Η «συκοφαντία του αίματος» που κατέληξε σε πογκρόμ εναντίον των Εβραίων της Κέρκυρας (1891), δεν συνέβη σε καιρό πολέμου. Επίσης τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, ένα διάσημο κείμενο που γράφτηκε πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν εμπίπτει επίσης στην κατηγορία των ψευδών ειδήσεων; Είναι ή δεν είναι είδηση μια συνάντηση με σκοπό τη διάλυση όλων των υπαρχόντων θεσμών και την ανάληψη της εξουσίας από τους Εβραίους; Είναι και κάτι παραπάνω: ψευδής είδηση που εμπεριέχει ερμηνεία. Ερμηνεία με βάση την αρχή της συνωμοσίας. Υπαγορεύει πολιτική στάση, δράση με βάση την ερμηνεία. Στα χρόνια που γράφει ο Μπλοχ το δοκίμιό του, διεξάγεται ο εμφύλιος που ακολούθησε τη Ρωσική Επανάσταση. Πολλοί Εβραίοι σφαγιάζονται από τους Λευκούς με βάση τα Πρωτόκολλα, και η ίδια η επανάσταση θεωρήθηκε ως επιβεβαίωση της αλήθειας των Πρωτόκολλων. Η συνωμοσιολογία εμπίπτει στην κατηγορία των ψευδών ειδήσεων; Πιστεύω πως ναι, και αμφίπλευρα. Δηλαδή μια αντίληψη για το συνωμοσιολογικό υπόστρωμα των εξελίξεων οδηγεί σε ψευδείς ειδήσεις οι οποίες με τη σειρά τους εξειδικεύονται σε συνωμοσιολογικές θεωρίες. Λ.χ. η έμμονη ιδέα του Φόστερ Ντάλες στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, ότι Σοβιετικοί πράκτορες είχαν διεισδύσει στην ίδια τη C.I.A., ανήκε ταυτόχρονα και στην κατηγορία των ψευδών ειδήσεων και στη θεωρία της συνωμοσίας. Η φήμη ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν αρχηγός της 17Ν με υπαρχηγό τον Λαλιώτη ανήκε και στις ψευδείς ειδήσεις και πράξη πολιτικής δολιοφθοράς. Η φήμη ότι ο Σημίτης είναι Εβραίος, ανήκει επίσης στις ψευδείς ειδήσεις, αλλά ερείδεται στις αντισημιτικές θεωρίες που αποδίδουν όλα τα δεινά, κυρίως οικονομικής φύσεως, στους Εβραίους.

Ωστόσο, ούτε όλες οι ψευδείς ειδήσεις ανήκουν σε συνωμοσιολογικά πλαίσια, αλλά ούτε και όλες οι θεωρίες συνωμοσίας αφορούν ψευδή γεγονότα. Συνωμοσιολογία δεν σημαίνει πάντα ψευδείς ειδήσεις. Συνδέεται με αυτό που ο κοινωνικός ανθρωπολόγος George Marcus και, πριν από αυτόν ο ιστορικός Richanl HofstadIer, ονόμασε «παρανοϊκό στιλ» πολιτικής1. Χαρακτηριστικό του δεν είναι η έλλειψη επαληθεύσιμων γεγονότων, αλλά ο τρόπος που τα συνδέει και τα ερμηνεύει. Ένας τρόπος να βλέπεις τον κόσμο και να τον εξηγείς μέσα από τις εμπρόθετες δράσεις μιας μικρής ομάδας ανθρώπων, η οποία αποβλέπει αφενός στην παγκόσμια κυριαρχία και αφετέρου στην εκμηδένιση των αντιπάλων της. Βέβαια πολλές αυτοκρατορίες ή ομάδες ισχυρών ανθρώπων απέβλεψαν στην παγκόσμια κυριαρχία και εργάστηκαν γι’ αυτήν και φανερά και μυστικά. Η θεωρία της συνωμοσίας χρειάζεται κάτι ακόμη: συγκαλυμμένους στόχους, η συγκαλυμμένη δράση, σύνδεση ετερόκλητων στοιχείων. Οι συνωμότες μπορεί να είναι οι Ιλουμινάτοι, οι Ροδόσταυροι, οι Ιησουίτες, οι Μασόνοι, ο Πάπας και οι παπιστές (οι οικουμενιστές), ο διεθνής εβραϊσμός, οι σιωνιστές, οι κομμουνιστές, η Λέσχη Μπίλντερμπεργκ, ο Σόρος, οι τζιχαντιστές κ.ά. Στον τρόπο αυτό σκέψης τα γεγονότα είναι προσχεδιασμένα και αυτά καθαυτά, η απόδειξη του προσχεδιασμού τους. Στον 19ο αιώνα, τα σύρματα του τηλεγράφου που συνέδεαν μακρινές μεταξύ τους πόλεις, τα σιδερένια ατμόπλοια, η υποχρεωτική καταγραφή των πολιτών σε ληξιαρχικούς καταλόγους , αυτά καθαυτά ήταν πραγματικά γεγονότα. Αν είχαν κάτι κοινό μεταξύ τους ήταν ότι αποτελούσαν εκδηλώσεις ενός κόσμου που άλλαζε. Ωστόσο για τον Κοσμά τον Αιτωλό, τον ιερομόναχο του 19ου αιώνα Φλαμιάτο και τους φιλορθόδοξους οπαδούς του, τους Τακουνάδες, ή για τον δημοφιλή στην Πελοπόννησο Παπουλάκο, όλα αυτά ήταν το έργο των παπιστών, λουθηροκαλβίνων και μασόνων. Αναδρομικές προφητείες τα συνέδεαν με τους χρησμούς του Αγαθάγγελου ή του Κοσμά του Αιτωλού, όπως τώρα άλλα, σύγχρονα φαινόμενα τα έχει προφητεύσει ο Παΐσιος. Ακόμη και σήμερα, τα παγκάρια των εκκλησιών είναι γεμάτα από έντυπα με ψευδείς ειδήσεις και συνωμοσιολογικές θεωρίες.

Πολλοί που καμώνονται πως ανήκουν στις ελίτ, τους εξευρωπαϊσμένους και τους θιασώτες του Διαφωτισμού, κενοσόφως περπερευόμενοι, αποδίδουν συνωμοσιολογική σκέψη στους αγράμματους, τους καθυστερημένους και τους «ψεκασμένους». Αλλά οι συνωμοσίες δεν συνδέονται μόνο με τους καθυστερημένους, εκείνους που δεν μετήλθαν δυτική παιδεία, δηλαδή με τον λαουτζίκο. Η δολοφονία του J.F.K., η 9/11, η καταγωγή του Ομπάμα, αποτέλεσαν πηγές μεγάλων συνωμοσιολογικών εικασιών. Αυτό το πνεύμα στην πολιτική καλλιεργήθηκε από τηλεοπτικές σειρές όπως τα X-Files, το ’90, καθώς και από ένα είδος πολιτικής λογοτεχνίας τύπου Ντον ΝτεΛίλλο, η οποία τιμήθηκε με πολλά βραβεία και θεωρήθηκε γενικώς εναντίον του κατεστημένου. Ο Σαμαράς, ο Σεβασμιότατος Πειραιώς και πολλοί εντιμότατοι φίλοι τους είναι πεπεισμένοι ότι τους καραβοτσακισμένους πρόσφυγες και μετανάστες τούς στέλνουν κάποια κέντρα για να αλλοιώσουν την ελληνική φυλή ή το χριστεπώνυμο πλήρωμα.

Η κρίση ήταν ένα πεδίο στο οποίο άνθησαν και οι ψευδείς ειδήσεις και οι συνωμοσιολογικές θεωρίες. Η παρουσία της Χρυσής Αυγής στις συγκεντρώσεις των Αγανακτισμένων στην πλατεία Συντάγματος το καλοκαίρι του 2011 αποτέλεσε μια παρόμοια ψευδή είδηση που χρησιμοποιήθηκε για να δυσφημήσει συνολικά το κίνημα των Αγανακτισμένων. Είναι γεγονός ότι οι συγκεντρώσεις στην πλατεία Συντάγματος είχαν μια διαφοροποίηση συνθημάτων ανάμεσα στην πάνω και την κάτω πλατεία. Στην πάνω, μούντζες, κρεμάλες, ελληνικές σημαίες· στην κάτω, ανοιχτές συνελεύσεις και προσομοιώσεις αμεσοδημοκρατικές. Πουθενά όμως οι μελανοχίτωνες της Χρυσής Αυγής, οι οποίοι εκείνες ακριβώς τις ημέρες καταδίωκαν και κακοποιούσαν μετανάστες στην Πατησίων, στην Ομόνοια και στις περιοχές δυτικά του κέντρου. Ωστόσο αυτή η ψευδής είδηση, η οποία κυκλοφόρησε όχι τις μέρες των συγκεντρώσεων, διατυπώθηκε από γνωστό καθηγητή πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και αναπαράχθηκε από μια κουστωδία αντι-Αγανακτισμένων για να στηρίξει την κοινή καταγωγή του «λαϊκισμού της Δεξιάς και της Αριστεράς» ή τις θεωρίες των «δύο άκρων».

Αν στη διάρκεια του πολέμου, αιτία της αναπαραγωγής των ψευδών ειδήσεων ήταν η λογοκρισία, τώρα παίζει η δυσανάγνωστη πληροφορία. Είναι δύσκολο να καταλάβεις πώς αλλάζει η ζωή σου, και η πραγματικότητα γύρω σου γρήγορα και δραματικά μέσα από την κρυπτική ή τεχνοκρατική αργκό που χρησιμοποιούν οι αρχές και τα Μ.Μ.Ε. Πλήθος νέων όρων, εκφράσεων, αρκτικόλεξων αγγλικών και ελληνοαγγλικών ενέσκηψε κυριολεκτικά στην καθημερινή γλώσσα. Πλήθος ειδήσεων αδιευκρίνιστης πηγής. Πέρα από την ακατανοησία τους στην καθημερινή χρήση, οι αιτίες και οι θεραπείες της κρίσης, διατυπωμένες σε τεχνοκρατική γλώσσα είναι πολύ δύσκολο να γίνουν κατανοητές σε ένα ευρύτερο κοινό. Το πρόβλημα κατανόησης εντείνεται γιατί το πώς θα περιγραφεί και θα κατανοηθεί η κρίση γίνεται μέρος της πολιτικής αντιμετώπισης της κρίσης. Για τον λόγο αυτό ανταγωνιστικές περιγραφές, οι οποίες δεν διαφέρουν απλώς σε σημεία αλλά αλληλοαναιρούνται, συσκοτίζουν τις δυνατότητες κατανόησης. Σε αυτό το έδαφος αναπτύσσονται αφηγήσεις ισοδύναμες των ψευδών ειδήσεων. Τρεις είναι κυρίως αυτές οι μορφές. Η πρώτη αποτελείται από την προφητεία. Οι προφητείες του μοναχού Παΐσιου προβλέπουν την καταστροφή της Ελλάδας και του ορθόδοξου λαού. Η δεύτερη μορφή είναι η συνωμοσιολογική. Κέντρα που εξυφαίνουν συνωμοσίες. Τέλος, η τρίτη της αναλογικής σκέψης: το Τέταρτο Ράιχ, ισοδύναμο του Τρίτου, ο Σώυμπλε και οι Μέρκελ με τις στολές των ναζί.

Καθώς τα γεγονότα τρέχουν πολύ γρήγορα και η πληροφόρηση πολλαπλασιάζεται πέρα από τις εννοιολογικές δυνατότητες που μπορούν να την εξοικειώσουν με τα γνωστικά μας εργαλεία, τα γεγονότα παύουν να είναι αυτοτελείς έννοιες και γίνονται συναρτήσεις. Λ.χ. πόσο είναι το χρέος της Ελλάδας; Αν ρωτήσετε οικονομολόγους θα σας απαντήσουν με συναρτήσεις που μπορεί να έχουν να κάνουν με το επιτόκιο, που κυμαίνεται με το πλεόνασμα του προϋπολογισμού και με το ύψος του Α.Ε.Π. Επομένως δύσκολα κατανοητό. Η κρίση της αναπαράστασης της πραγματικότητας μπορεί να οδηγεί σε μια διάγνωση γεγονότων που μπορεί να αποτελούνται από αληθείς ειδήσεις και ψευδείς συνδέσεις.

Αν έγραφε ο Μπλοχ το αντίστοιχο βιβλίο σήμερα θα ήταν πολύ πιο εκτεταμένο. Δεν παύει όμως να εμπνέει για κάτι που είχε επισημάνει ο Άγγλος ιστορικός Λιούις Νάμιερ: «Σπουδαίο να ξέρουν οι ιστορικοί πώς ΔΕΝ συμβαίνουν τα γεγονότα». Η φράση αυτή είναι σπουδαία όχι μόνο για τους ιστορικούς αλλά και για τους πολίτες, για να βρίσκουν τον δρόμο τους ανάμεσα στις ψευδείς ειδήσεις και τις ψευδείς συνδέσεις των αληθινών ειδήσεων.



ΣΗΜΕΙΩΣΗ

1. Richard Hofstadter, The Paranoid Style in American Politics, Harvard University Press, 1964. George Marcus (επιμ.), Paranoia within Reason. A casebook on Conspiracy as Explanation, Chicago University Press, 1999.

files/chronosmag/themes/theme_one/faviconXronos.png

  ΧΡΟΝΟΣ 25 (05.2015)